"Người ăn chay", Han Kang.

08.12.2024

---

Tôi nghĩ mình có một sự hứng thú - không, phải nói là - bị "mê hoặc" bởi những nhân vật là con người nhưng mất kết nối với cuộc sống thường nhật, mất kết nối với cộng đồng và dần đánh mất tính người. Cũng có những trường hợp họ không "đánh mất", họ "từ bỏ".

"Người ăn chay" của Han Kang cũng khai thác đề tài như thế - từ bỏ tính người - nhưng dưới góc độ của những người bình thường lên nhân vật bất thường - trung tâm của câu chuyện - Yeong-hye. Lần lượt, mỗi nhân vật sẽ có từng điểm nhìn, cảm xúc riêng về cô. Ở mỗi điểm nhìn, tính cách nhân vật không hề bị trộn lẫn với nhau. Ba điểm nhìn là ba giọng văn, ba lối sống, ba kiểu tư duy - là ba con người hoàn chỉnh.

Chỉ trong vỏn vẹn hơn 150 trang, tôi đã bị choáng ngợp bởi sự thấu hiểu chi li đó. Tôi hình dung rất rõ ràng nhân vật người chồng, nhân vật anh rể, nhân vật chị gái qua điểm nhìn của họ. Tôi chỉ không hình dung được Yeong-hye. Đó nghiễm nhiên cũng là một sự tài tình khác trong ý đồ tác phẩm. Hình hài của người phụ nữ ấy được nhào nặn qua mỗi điểm nhìn khác nhau. Thứ duy nhất khắc họa con người cô là vài dòng tự sự in nghiêng về những giấc mơ của cô - rất mơ hồ và dày đặc ám ảnh với cái chết, rất con người và cũng rất lạnh lùng. Cũng chỉ có góc nhìn người chồng là có những dòng in nghiêng đó, tôi tự hỏi tại sao. Tôi tự hỏi đó là thiếu sót trong ý đồ xây dựng, hay nên suy diễn nó thêm và nghĩ rằng đấy lại là dụng ý khác, rằng trong quá trình trở thành thực vật, cô cũng bắt đầu ngừng tư duy? Hay bởi điểm nhìn chuyển từ ngôi một sang ngôi ba nên tư duy của nhân vật cũng biến mất? Đấy là cái hay ở tác phẩm này, nó nằm ở những khoảng trống được bỏ ngỏ.

Quay trở lại với sự hứng thú, à không, bị mê hoặc của tôi. Thì đây là câu chuyện về những người bình thường nhìn những người điên, cũng là về xã hội nhìn những người không hợp cách. Có rất rất nhiều thứ có thể phân tích trong tác phẩm, nhưng tôi không thể mổ xẻ nó một cách khách quan khi lòng đồng cảm của tôi với nó quá lớn. Nên từ sau đây hoàn toàn là "nói rác".

Thay vì nói Yeong-hye điên, tôi nên nói cô ấy "lệch chuẩn". Lệch khỏi chuẩn mực xã hội, lệch khỏi đạo đức con người, cũng lệch khỏi bản chất của người. Cô ấy lệch dần đến khi hoàn toàn mất kết nối. Hoặc chỉ đơn giản cô ấy quay về với bản chất của cô ấy - lúc còn là một đứa trẻ. Tôi tin rằng con người "nhân chi sơ tính bản ác". Những đứa trẻ chẳng khác nào những con thú - trong mắt không có đạo đức và luật lệ. Chỉ có sự ác độc của trẻ thơ mới là "cái ác thuần túy". Vậy nên quá trình giáo dục mới quan trọng, giáo dục để làm người. Tức là tính người không phải tự nhiên mà có. Nó được "tạo dựng".

Một người bình thường được tiếp thu giáo dục thông qua môi trường xung quanh thì sẽ dần hình thành tính người, dần hình thành những quy tắc về đạo đức và luật lệ. Là một người trưởng thành, chỉ cần chúng ta vẫn để ý ánh nhìn người khác tức là chúng ta vẫn "tỉnh táo". Chỉ cần chúng ta vẫn hành động theo chuẩn mực, quy cách, lề lối mà chúng ta quan sát và học hỏi trong quá trình lớn lên nghĩa là chúng ta vẫn tỉnh táo. Chỉ khi nào chúng ta rũ bỏ tất cả, bỏ qua tri giác và quay trở về làm một đứa trẻ - hay trong "Người ăn chay" - thành cội nguồn tự nhiên, thành cái cây ngọn cỏ thì chúng ta mới thành người điên. Tỉnh táo là sự tạo dựng. Còn điên, vốn dĩ mới là bản chất. Là bản chất nên Yeong-hye mới hướng về trên con đường trở thành thực vật, về nguồn cội - mặt đất, là nơi cây cối mọc lên, cũng là nơi tất cả chết đi. Chết là về với đất.

Lúc Yeong-hye hỏi chị mình: "Sao, không được chết à?" Chẳng hiểu sao tôi liên hệ tới cụm "phải sống". Tôi từng xem một bộ hoạt hình Nhật Bản. "Gió nổi" của Hayao Miyazaki, trong đó đạo diễn trích lại một câu thơ "Gió nổi lên rồi, chúng ta nhất định phải sống" của Paul Valery. Khi xem bộ phim ấy, tôi không thấy trong mình đọng lại quá nhiều cảm xúc. Tôi hiểu cụm từ "phải sống" có ý nghĩa gì đối với người Nhật. Nhưng nó chỉ đơn thuần là sự hiểu biết dựa trên bối cảnh thời đại, dựa trên sự phân tích về nhân vật, con người. Nó không đem lại cho tôi sự thấu cảm. Có lẽ bởi tôi không phải người Nhật chăng? Có phải vì thời đại trong bộ phim kia quá xa xôi để tôi có thể thấu cảm với con người trong thời đại ấy? Tôi men theo tư duy đó và bắt đầu thử gắn nội dung ấy vào bối cảnh Việt Nam. Thế nào là "phải sống" trong xã hội Việt Nam? Và tôi nhớ đến cuộc đời của một vài người rất gần gũi với tôi, bị cơm áo gạo tiền đè nặng từng ngày. Lạ kỳ thay, nếu áp lên họ, tôi lại thấu hiểu cụm từ kia hơn rất nhiều. Trong "Người ăn chay", tôi cũng nhìn thấy cảm giác "phải sống" trong từng điểm nhìn nhân vật kể chuyện, và sự đối nghịch ở Yeong-hye - cô "phải chết". Phải chết thì mới hoàn toàn trở thành thực vật, mới quay về được với mặt đất - về cội nguồn.

Nhưng rốt cuộc cô có chết không, không ai biết. Câu chuyện dừng lại ở lưng chừng. Thế nên tôi sẽ bỏ ngỏ cái kết bài cảm nghĩ để khớp với tinh thần tác phẩm.