"Mái đình úp ngược" và thực trạng của việc phục dựng văn hóa.

24.04.2025

---

Có thể nói, "Mái đình úp ngược" của tác giả Tờ â Mờ là một trải nghiệm đọc rất ấn tượng với mình. Mình từng đọc hai tác phẩm "Cây đa" và "Cẩm Liên" của tác giả. Cả hai tác phẩm đều mang màu sắc triết lý xen kẽ với giọng văn hài hước và một chút châm biếm nhẹ nhàng rất riêng. Cũng như Giai Du và tác giả Vạc, bởi mình đã từng đọc tác phẩm của tác giả trước đó nên mức độ kỳ vọng của mình không dừng ở mức độ của một tác giả mới. Nhưng ngay ở lần đọc "Mái đình úp ngược" đầu tiên, sự kỳ vọng của mình đã được thỏa mãn bởi thế giới viễn tưởng sinh động và giàu văn hóa của tác giả.

"Mái đình úp ngược" là một tác phẩm rất cởi mở, thế nên việc mình phân tích sẽ phần nào áp đặt góc nhìn chủ quan và thu hẹp phạm vi tiếp nhận tác phẩm. Thế nên mình chỉ đề xuất mọi người đọc review này với tâm thế tham khảo thôi.

Mình tin rằng câu chuyện này là đặc trưng của phong cách viết tối giản. Cốt truyện chỉ xoay quanh vấn đề mắc kẹt trong một không gian ảo và tìm ra lối thoát. Nhưng càng đi sâu, từng chi tiết nhỏ lại hé lộ những lớp nghĩa dày đặc về văn hóa, ký ức, và sự đứt gãy trong việc bảo tồn chúng.

Có một điểm tôi không thể không phán thục đó là bút pháp và kỹ thuật viết của tác giả. Toàn bộ tác phẩm "Mái đình úp ngược" là một chuỗi "show dont tell" với một cốt truyện đơn giản, được viết bởi một giọng văn tối giản, mang đặc trưng hài hước vốn có, tổng thể truyện sẽ tạo ra cảm giác rất "nhẹ nhàng" khi đọc. Nhưng bên dưới sự nhẹ nhàng ấy là tầng tầng lớp lớp ý nghĩa mà mỗi lần đọc lại, dường như mình lại bóc tách thêm được một phần ý nghĩa về những biểu tượng và giá trị văn hóa Việt Nam được gửi gắm vào tác phẩm.

Xuyên suốt câu chuyện là đầy rẫy những biểu tượng và trong mỗi câu chữ, tác giả đều tùy ý đùa giỡn, chơi đùa những biểu tượng ấy. Cá nhân tôi rất thích hình ảnh “đám thỏ đã cõng cái gương bạc lên một phần ba bầu trời”, một sự hữu hình hóa rất thú vị. Cách tác giả vận dụng ngôn từ cũng khiến tôi mê mẩn trong quá trình đọc và có lẽ vì bản thân cũng tiếp xúc lâu với văn hóa dân gian, tôi cảm thấy mọi chi tiết trong tác phẩm đều gợi ra cảm giác thân thuộc, đáng mến.

Điều đặc sắc nhất trong tác phẩm này có lẽ là tính "giải đố" trong mỗi chi tiết. Cốt truyện đơn giản kể về quá trình nhân vật Hà mắc kẹt trong một không gian lỗi và tìm cách thoát ra. Không gian lỗi kia được dựng lại từ một làng quê Việt, nhân vật chính đi quanh loanh sửa những lỗi lặt vặt và rồi gặp một người lạ tên Sơn cùng giúp cô đi tìm cách thoát ra khỏi không gian kia.

Nhân vật Hà làm tôi nhớ đến một thế hệ lớn lên trong thời đại văn hóa đang bị mai một. Cô ấy từng không để tâm đến những giá trị truyền thống mà ông nội cô ấy kể cho đến lúc cô ấy lạc vào trong không gian kia. Việc thất lạc bất đắc dĩ cũng là một cách khiến cô ấy tìm về những ký ức với ông cô ấy và với văn hóa cổ truyền. Có thể thấy, những giá trị văn hóa mà thế hệ trước truyền dạy vẫn in đậm trong tâm tưởng nhân vật, chỉ là cô ấy lỡ bỏ quên trong một xã hội văn hóa bị lãng quên. Khi giúp nhân vật Sơn đi giải lỗi không gian, cô ấy luôn là người giải được những chi tiết văn hóa, giống như bài vè nói ngược, ca dao tục ngữ hay thậm chí là cả lời dẫn buồng trò múa rối nước. Ban đầu mình khá băn khoăn khi dù mặc kẹt trong trò chơi kia suốt một thời gian dài, nhân vật Hà vẫn giữ được tâm lý thảnh thơi, nhưng rồi đọc đến cuối mình nhận ra, bởi vì cô ấy đã ở một mình trong không gian đó quá lâu rồi (khoảng 48 năm?) nên thực chất cô ấy đã trải qua mọi tầng cảm xúc trong chu kỳ Kubler Ross rồi và thời điểm cô ấy gặp Sơn, nhân vật đã vượt xa khỏi ngưỡng "chấp nhận" đó.

Nhân vật Sơn, lần đầu đọc, tôi chỉ thấy đó là một "con người" hài hước. Anh ấy cứng nhắc nhưng lại dễ đỏ mặt nếu bị Hà chỉ ra lỗi sai, anh ấy chỉ mất (vài?) ngày để tìm được lối thoát mà nhân vật Hà mất 48 năm cũng chẳng tìm thấy. Vì ôm ý nghĩ anh ấy là con người nên khi đọc đến cuối, mình đã ngỡ ngàng ngơ ngác bật ngửa khi biết hóa anh ta lại là... trí tuệ nhân tạo. Chính điều đó lại khiến mình phải suy ngẫm rất nhiều. Bởi nếu anh ta là AI, vậy thì trong những dữ liệu được "cấy" cho anh ta, dữ liệu văn hóa truyền thống ít ỏi đến mức nào để trong kho dữ liệu khổng lồ ấy, số lượng ca dao tục ngữ, số lượng thơ vè và những giá trị văn hóa phi vật thể khác lại ít ỏi đến thế.

Sơn là AI, vốn không có nền tảng văn hóa, đến thành ngữ còn dùng sai. Chính vì thế, ổng cần nhờ đến Hà - người mang trong mình những ký ức vụn vặt, cá nhân, những điều tưởng nhỏ nhưng lại là mạch nguồn văn hóa. AI có thể hiểu sai, tiếp nhận sai lệch về văn hóa, tập tục, truyền thống vì dữ liệu mà nó được học vốn đã thiếu hụt và thiên lệch ngay từ đầu. Con người chọn lọc cái gì để lưu giữ, thì AI chỉ có thể tiêu hóa chừng ấy. Vấn đề không chỉ là ở công nghệ mà là ở cách con người đối xử với văn hóa: hời hợt, thương mại hóa, hoặc lãng quên. Chính vì thế, dự án phục dựng văn hóa kia bị bỏ dở giữa chừng, để lại một “khu vực lỗi” không ai thèm sửa chữa, vì văn hóa không sinh lời nhanh, không có ROI (return on investment), không hấp dẫn giới đầu tư. Cái bị bỏ quên không chỉ là một trò chơi, mà là cả một hệ sinh thái ký ức cộng đồng.

Mình không thể thôi nghĩ ngợi về nguyên do khu vực này bị bỏ xó và trở thành một điểm lỗi trong game. Mình cảm thấy dường như đây là thực trạng ngoài kia, nơi liên tiếp những dự án văn hóa bị chết yểu vì nhiều nguyên do: thiếu vốn đầu tư, thiếu tư liệu khảo cứu, không tạo ra được một cộng đồng "người chơi" đủ lớn mạnh và vô vàn những nguyên nhân chủ quan và khách quan khác. Câu chuyện này chỉ xoay quanh một trò chơi ảo, song cái nó khắc họa lại là hiện trạng thật ngoài kia. Cái dư âm của câu chuyện này đánh sâu nhất vào lòng mình khi nhân vật Hà tỉnh dậy và lập tức bị người trong công ty game "phủ đầu."

Câu chuyện này tồn tại rất nhiều những "chi tiết ẩn", giả như quyển sổ có máu của người từng bị kẹt trong không gian này trước Hà. Số phận của người đó ra sao thì truyện không đề cập tới, song dựa vào những chi tiết trong cuộc trò chuyện giữa Hà và người của công ty, ta có thể nhận thấy công ty kia đã "rút kinh nghiệm từ sai lầm" đi trước và giải quyết mọi thứ trơn tru hơn. Song vấn đề là không gian kia vẫn chưa được sửa chữa, tuy họ đã tìm được cái tạm gọi là "lối thoát" để giả như những người chơi sau bị kẹt lại vẫn có thể thoát ra, nhưng một khi không gian lỗi còn ở đó, gốc rễ vấn đề vẫn chưa thực sự được giải quyết. Tôi đồ rằng ấy là lý do mà nhân vật Hà cứ nghĩ mãi về mái đình úp ngược ở cuối truyện.

Biểu tượng mái đình, từ lâu vốn dĩ đã tượng trưng cho một không gian sinh hoạt văn hóa của người Việt, bị úp ngược và nhân vật Hà - người đã ở đó rất nhiều năm, lại không trông thấy mái đình đó. Có lẽ cô chưa từng ngước lên, hoặc cô không tưởng tượng được rằng thứ bị lỗi lại là nguyên một mái đình, hay dù có biết, một mình cô dường như vô phương cứu chữa trong việc "sửa chữa" nó. Thế là cô chỉ có thể đi loanh quanh, tìm và sửa lại những lỗi sai vụn vặt trong khi vẫn bị mắc kẹt trong tàn tích văn hóa. "Mái đình úp ngược" là mấu chốt để nhân vật chính thoát ra khỏi “trò chơi”. Chi tiết này được gài từ đầu đến cuối, mang đầy trọng lượng biểu tượng: văn hóa truyền thống đã bị đảo ngược, bị xóa nhòa, bị lãng quên, nhưng chính nó lại là “lối thoát”.

Hành trình thoát khỏi khu vực lỗi chính là hành trình cứu lại những gì đang dần biến mất bằng từng mảnh nhỏ, từng ký ức riêng tư. Nhân vật Hà ban đầu không để tâm tới những thứ “văn hóa bị bỏ xó” kia, nhưng trong quá trình kẹt lại, cô bắt đầu nhớ về ông nội, về những buổi cùng làm đồ chơi truyền thống, về mái đình làng… Và rồi cô dạy lại cho AI những gì mình còn nhớ. Sự truyền đạt giữa cá thể với cá thể, người với máy lại là biểu hiện tinh tế nhất của “tiếp nối”.

Chuyện chỉ có thể hoàn tất khi có cả hai phía: con người với ký ức vụn, AI với khả năng tổng hợp và hành động. Một mình nhân vật Hà không thể thoát, cũng như một mình AI không thể hiểu văn hóa. Lối thoát - cũng như văn hóa - là thứ cần cả cá nhân và tập thể, cần cả người nhớ và người chịu tiếp nhận.

Cũng giống như các câu chuyện khác của tác giả, thông điệp trong truyện luôn mang một sự châm biếm rất nhẹ nhàng khi chỉ gợi nhắc những vấn đề bỏ ngỏ và để cho độc giả sự suy ngẫm. Cũng chính sự cởi mở ấy khiến tôi chần chừ trong việc nêu lên những gì tôi đọc ra được trong tác phẩm này, bởi nguyên bài phân tích này nó sao mà định hướng quá.