Lời tiễn dặn hay là cách diễn họa một tòa thành tâm trí.

05.05.2025

---

Xét riêng về trải nghiệm đọc thì có lẽ đây là câu chuyện khiến mình thỏa mãn nhất của Giai Du. Đối với mình thì mọi thứ đều "vừa đủ". Tính biểu tượng vừa đủ, cá tính nhân vật vừa đủ, cái đẹp trong câu chữ vừa đủ để gợi lên vừa đủ bản sắc văn hóa trong câu chuyện. Dưới lốt một câu chuyện viễn tưởng, mình có thể nhìn sâu vào căn tính của dân tộc hơn và trông thấy những mâu thuẫn, xung đột quanh đó.

Mình chưa bao giờ thôi khâm phục sự sinh động trong bối cảnh mà Giai Du khắc họa. Văn hóa, tập tục cũng như tín ngưỡng của người Thái Đen đều được hiện lên rất chi là sinh động. Vẫn luôn phải khen Giai Du về câu từ tinh tế của bạn, đồng thời mình cũng thích sự tiết chế trong câu chuyện này. Cá nhân mình là một người đọc và viết tương đối dễ mất kiên nhẫn nên phong cách viết bình thường của Giai Du gần như là ngược hẳn với phong cách viết của mình. Hẳn vì thế mà mặc dù thường xuyên đánh giá cao cả nội dung lẫn hình thức của bạn thì ít khi mình có một trải nghiệm tốt khi đọc (vấn đề cá nhân thôi). Lần đọc này có thể coi là trải nghiệm đọc tốt nhất, dù thật ra mình cũng chưa đọc toàn bộ tác phẩm của Giai Du đâu. (Kiểu tách bạch giữa lý trí và cảm xúc thì mình có thể đánh giá một câu chuyện có kỹ thuật viết xuất sắc và đồng thời cũng không thấy nó hay với mình, cái kiểu nó là như vậy đó).

Mình cho rằng nếu chỉ đọc câu chuyện dưới vấn đề mâu thuẫn dân tộc thì quả là đáng tiếc. Trong nhiều câu chuyện của Giai Du mình từng đọc, mâu thuẫn giữa "cái cũ" và "cái mới" thường được khơi lên dưới nhiều hình thức nên ở đây, mình sẽ nhìn nhận theo góc nhìn bao quát nhất này. Chính giữa chúng ta, những con người đang sống trong thời đại mà mâu thuẫn cũ - mới liên tục được tái hiện dưới nhiều hình thức, khi đọc câu chuyện này sẽ phần nào đồng cảm với Thâng. Song, nếu đọc kỹ hơn thì "cái cũ" mà Thâng níu lại nào phải những tập tục, truyền thống cần bảo tồn, duy trì và phát triển qua nhiều thế hệ. Cái cũ mà Thâng muốn níu lại chính là những con người đang cố tìm cách thoát ra khỏi những hủ tục. Như vậy, một lần nữa, chúng ta có thể cụ thể hơn, xem xét câu chuyện này dưới góc độ mâu thuẫn giữa tín ngưỡng, tôn giáo và khoa học, kỹ thuật - cũng là một loại mâu thuẫn đã tồn tại từ thời cổ kim. Mỗi khi khoa học kỹ thuật có một thành tựu mới đều sẽ làm chao đảo một phần xã hội. Và một bộ phận con người sẽ là Thâng, mang nghĩa vụ bài trừ cái mới, kiên quyết giữ nguyên hiện trạng hoặc cảm thấy "cái cũ" mới là tốt nhất, cái mới sẽ chỉ mang lại những rủi ro, hủy diệt.

Mình nghĩ đây là một câu chuyện có tính liên hệ thực tiễn rất tốt vì vấn đề nêu lên trong truyện có thể xét dưới nhiều góc nhìn, dùng sự phiến diện của nhân vật trung tâm thể hiện tính đa chiều của câu chuyện là một thủ pháp viết rất phù hợp trong câu chuyện này. Mình thường đùa với bạn rằng: "Truyện của Giai Du đừng nên đọc các nhân vật như con người, cứ đọc họ như biểu tượng đi rồi sẽ thấy tất cả sự cực đoan, phúng dụ trong họ đều chỉ nhằm biểu thị tính tối đa của điều gì đó". Song trong câu chuyện này, mình thấy Giai Du đã làm rất tốt trong việc khắc họa nhân vật giống như “con người”. Cá nhân mình thấy rất thú vị với cách tác giả khắc họa ba nhân vật Han, Păn và Thâng.

Nhân vật Han tượng trưng cho những người thuộc tầng lớp nghèo nhất trong bản, đến mùa lễ hội cũng không thể xuống đó, thổi kèn để kiếm người yêu như những người bản khác bởi vì hoàn cảnh gia đình anh. Kể cả khi cưới vợ, anh cũng bị người nhà đằng gái trả về vì không lo đủ sính lễ. Phong tục nơi ấy quặn xiết những con người thấp cổ bé họng như anh và có lẽ nếu không có sự xuất hiện của những người miền xuôi kia, cuộc sống của anh sẽ chỉ ngày càng tăm tối. Vậy nên, sự xuất hiện của viện nghiên cứu kia đã cho anh một cơ hội - một lối thoát - giúp anh thoát khỏi những tục lệ vẫn hằng đeo bám chỉ vì xuất thân anh. Nên anh chẳng chần chừ khi được chọn làm người đi lên vũ trụ đầy hiểm nguy kia.

Nhân vật Păn cũng là một nhân vật vô cùng thú vị khi là một nhân vật tượng trưng cho sự thay đổi quan niệm. Păn từng nhát gan, sợ bóng tối, dường như bất cứ thứ gì ở núi rừng cũng có thể dọa cho nó sợ. Nó luôn song hành bên Thâng như một cái đuôi, vừa nỗ lực bám vào Thâng nhưng đồng thời cũng bị Thâng (biểu tượng của tầng lớp cao hơn) dọa khiếp vía nhiều lần. Nhưng rồi nó lớn lên, giống như những người khác - nó thay đổi. Nó thay đổi khi trông thấy ánh đèn của viện nghiên cứu, thay đổi khi tiếp xúc với những thứ khoa học đã trao cho nó tri thức - sức mạnh giúp nó không còn sợ hãi nữa. Nếu như Han và Thâng là hai bên đối nghịch nhau thì Păn lại ở giữa đó. Song dần dần, nó cũng bắt đầu tiến về phía Han, tiến về phe bên kia và từ đó, cán cân ấy đã hoàn toàn lệch đi. Sự nghiêng lệch sẽ luôn dẫn đến sự đổ vỡ. Trong mâu thuẫn này, không có bên nào tồn tại để điều hòa, nên cán cân cứ nghiêng mãi, nghiêng mãi cho đến khi nó sụp xuống. Giọt nước tràn ly và đó là kết cục của câu chuyện. Song, đối với cá nhân tôi thì sự tràn ly ấy là một biểu hiện tất yếu khi mọi việc vượt ngoài tầm kiểm soát của Thâng. Nào, giờ chúng ta hãy bàn tới Thâng, nhân vật trung tâm và cũng là nhân vật đáng bàn nhất câu chuyện này.

Quay trở lại tiêu đề, tại sao mình lại nói câu chuyện này là cách "diễn họa một tòa thành tâm trí"? Căn bản, tâm trí Thâng từ nhỏ đến lớn chưa từng thay đổi. Nếu hiểu biết một chút về tâm lý học thì có thể đọc ra rất nhiều vấn đề tâm lý từ sự "cố định" trong cách nhìn nhận ấy (điển hình như hội chứng Peter Pan hoặc hội chứng Hoàng tử bé). Tức là so với Han và Păn hay thậm chí những người khác, Thâng có thể nói là một người có tâm trí bất thường. Mọi thứ xung quanh cậu thay đổi song cậu không hề thay đổi. Mọi thứ tiến lên và cậu vẫn ở nguyên khu rừng mạy pao thời thơ ấu đó. Sự lạc lõng của Thâng đến từ việc "tất cả những người giống cậu đều trở nên khác cậu và rời bỏ cậu", song cậu lại không muốn đuổi theo bọn họ, cũng không muốn tìm một con đường khác mà cậu chọn cách phá hủy. Vì không chấp nhận được những con người cũ đã bị cải biên nên cậu tìm cách lôi kéo, hoặc chỉ trực chờ thời cơ cái mới ấy thất bại để lôi kéo người ta từ bỏ việc tiến lên Trời.

Có một vấn đề mình thấy bị mất tính thống nhất trong tác phẩm là việc Thâng bày tỏ tình yêu với Han. Mình cảm thấy điều đó đã phá vỡ tính thống nhất trong biểu tượng về "cái cũ" của Thâng - hoặc ít nhất, mình không thể tìm ra một lời giải đáp hợp tình và cũng không tự hợp lý hóa được nguyên do mà Thâng có thể bày tỏ (thay đổi) trong khi tâm trí Thâng luôn "cố định" như vậy. Điều này đã làm mình khá bối rối trong việc quyết định hướng phân tích tác phẩm khi giữa một bức tranh mà tính biểu tượng hiện hữu khá rõ đấy, lại có một chi tiết đi ngược lại, làm những cái mình nói phía trên giống như đang tự vả vậy. Nhưng thôi, dù sao phân tích, phê bình cũng là một phạm trù chủ quan, có thể tác giả không nghĩ như mình lúc viết thì sao, cũng có thể tác giả nghĩ theo hướng khác chẳng hạn, kiểu như đồng tính là cái "cố định" trong con người Thâng (cơ mà một lần nữa mình vẫn cảm thấy ở đây, sự chối bỏ sẽ biểu thị rõ tư tưởng hơn là sự bộc lộ và bị từ chối).

Các nhân vật nữ trong đây không có nhiều đất diễn tuy nhiên vẫn được hiện lên đủ sinh động để nhận ra sự đối lập giữa họ: người vợ dòng Tạo của Thâng và người vợ miền xuôi của Han. Chi tiết người vợ nọ nhắc đến đám cưới và cuộc nói chuyện của hai người đủ để thấy được sự đối lập trong cách nhìn nhận về tập tục cũng như con người hai người phụ nữ, cộng thêm đoạn tàu vũ trụ bị mất liên lạc, vợ của Han đã thể hiện "tính biểu hiện" rất rõ trong khi vợ của Thâng từ đầu đến cuối không hề có tính biểu hiện, không có bản sắc và tiếng nói của cô ấy cũng không được lắng nghe. Dù đây là một chi tiết nhỏ song mình vẫn rất thích thú (ừm mình thích phụ nữ mà) khi trông thấy sự tinh tế đó trong ngòi bút của Giai Du.

Còn một phần nữa mà mình muốn đề cập đến là sự lồng ghép yếu tố tín ngưỡng (về trái bầu của Then) song song với khoa học. Mặc dù câu chuyện được viết dựa trên sự tích về văn hóa tín ngưỡng (nạn Đại Hồng Thủy và việc Then tạo ra thế giới mới) - cái kết của nó lại mang hơi hướng khoa học thiên văn và tính biểu tượng của quá trình vận động của vũ trụ. Trong tín ngưỡng thiên văn, kết cục của sự hủy diệt tất cả cũng là để tái sinh. Cá nhân mình cảm thấy đó là một hình ảnh xuất sắc, nhất là ở kết cục tác phẩm khi cái cũ giết chết chính nó và giết chết cái mới cũng như kết tinh giữa cái cũ và cái mới, hình ảnh cuối cùng thực sự là một liên tưởng gây ấn tượng về mọi mặt.

Ngoài ra thì câu từ của Giai Du rất có tính chính thống, kiểu lúc đọc mình liên tưởng đến một văn bản trong sách giáo khoa ấy, nhưng nội dung thường lại không chính thống cho lắm nên ừm, đấy có thể coi là một phong cách đặc sắc của Giai Du đi.

Kết lại, đây là một câu chuyện ngắn rất đáng đọc trong tuyển tập truyện ngắn "Đêm hoang đường" của Giai Du. Vào một ngày đẹp trời nào đó trong tương lai, có thể mình sẽ đọc và review nguyên tuyển tập chẳng hạn. Còn giờ thì xin phép chào thân ái và quyết thắng!